“Ο άνθρωπος φέρει προσωπική ευθύνη για την απόκτηση ηθικών αρετών. Από τον ίδιο εξαρτάται αν το έθος που θα αποκτήσει θα είναι “ευγενές και φιλόκαλο”.
Από τα πλέον αναπτυσσόμενα επί μέρους πεδία των γνωσιακών επιστημών είναι η επιστήμη της ηθικής. Προηγμένες τεχνικές της νευροεπιστήμης, λχ. η νευροαπεικόνιση, παρουσιάζουν τα νευρολογικά θεμέλια της ηθικής συμπεριφοράς. Οι σχετικές έρευνες είναι πολλές και βρίθουν αντιπαραθέσεων.
Γράφει η Χριστιάνα Μανιάτη
Ορισμένοι νευροεπιστήμονες τάσσονται υπέρ μιας ηθικής που συνάγεται από τις εγκεφαλικές χημικές διεργασίες. Υποστηρίζουν ότι ένα σύνολο βιολογικών απαντήσεων σε ηθικά διλήμματα ενσωματώνεται στη δομή του ανθρώπινου εγκέφαλου (Michael Gazzaniga, 2005). Άλλες έρευνες νευροεπιστημόνων αποκαλύπτουν μια επικράτηση του συναισθήματος έναντι της ηθικής. Για παράδειγμα, πορίσματα της νευροεπιστήμης καταδεικνύουν ότι οι εκλογικές αναμετρήσεις των πολιτικών κομμάτων βασίζονται στο συναίσθημα του κοινού και όχι σε ηθικό κώδικα (Drew Westen, 2007).
Οποιοδήποτε αίσθημα προκαλείται στο μυαλό συνδέεται με ένα πεπτίδιο, το οποίο απελευθερώνεται σε όλο το σώμα και τον εγκέφαλο. Τα νευροπεπτίδια αυτά είναι φορείς μηνυμάτων που ενώνονται με συγκεκριμένους υποδοχείς στην κυτταρική μεμβράνη και επηρεάζουν την συναισθηματική κατάσταση και τις σωματικές αντιδράσεις. Κάθε συναίσθημα που βιώνεται έχει μια βιοχημική αντανάκλαση στο σώμα (Candace B. Pert, 1997, Molecules of emotion). Τα συναισθήματα μπορεί να μην αντιπροσωπεύουν σταθερές καταστάσεις, ωστόσο εξαιτίας της επιρροής τους στην κυτταρική συμπεριφορά είναι ικανά να αλλοιώσουν ακόμα και τη φυσιολογία και την επιγενετική έκφραση.
Όλα τα συναισθήματα εκδηλώνονται μέσα από την παραγωγή βιοχημικών ουσιών απ’το ίδιο μας το σώμα. Όμως ανεξάρτητα από τις περιστάσεις, το μείζον είναι ότι ο άνθρωπος μπορεί να ελέγξει τη στάση του απέναντι σε οποιοδήποτε συναίσθημα. Αυτό που αξίζει διερεύνησης είναι εάν η αναδυόμενη επιστήμη της ηθικής ενδέχεται να παράσχει μέσα ενίσχυσης της ηθικής προδιάθεσης τροποποιώντας τις αντιλήψεις και τα συναισθήματα περί ηθικότητας. Βέβαια, παραμένει ηθικά αμφισβητίσιμο εάν η ενίσχυση της ηθικής είναι συμβατή με την ατομική ελευθερία.
Έξεις και ενίσχυση ηθικής προδιάθεσης
Οι έξεις είναι οι στάσεις που διατηρούμε απέναντι στα συναισθήματά μας και αφορούν τον τρόπο με τον οποίο διαχειριζόμαστε, χειραγωγούμε και αντιμετωπίζουμε το σύνολο των συναισθημάτων. Οι έξεις επιλέγονται και υιοθετούναι ελεύθερα και μπορούν να είναι είτε σωστές είτε εσφαλμένες.
Ενώ οι αδυναμίες και τα πάθη εκδηλώνονται ενστικτωδώς, οι αρετές είναι προϊόντα ελέγχου και επιλογής. Κανείς δε γεννιέται με αρετές, παρ’όλα αυτά ενυπάρχει σε όλους η δυνατότητα απόκτησης αρετών κατόπιν επαναλαμβανόμενης εκτέλεσής τους (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια). Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ο άνθρωπος φέρει προσωπική ευθύνη για την απόκτηση ηθικών αρετών. Από τον ίδιο εξαρτάται αν το έθος που θα αποκτήσει θα είναι “ευγενές και φιλόκαλο”. Προκειμένου να εθιστεί η ψυχή σε ενάρετες πράξεις, πρέπει αυτή να καλλιεργηθεί δια του έθους. Αξιοσημείωτη είναι η ετυμολογική και σημασιολογική σύνδεση της λέξης έθους (συνήθεια) και ήθους (ηθική). Κατά κύριο λόγο σοφός γίνεται κάποιος με τη βοήθεια ενός δασκάλου, αγαθός όμως με την επιμονή στην κατάκτηση της αρετής και τη σωστή άσκηση (Πλάτωνας, Νόμοι).
Το συναίσθημα της χαράς ή της λύπης κατόπιν οποιασδήποτε πράξης είναι το σημείο εκκίνησης για τη διαμόρφωση συνηθειών. Αναμφίβολα, μέσα από τις επαναλαμβανόμενες ενάρετες πράξες διαπλάθεται σταδιακά ένα ηθικό σύστημα αξιών που εξυπηρετεί μια ποιοτικότερη ζωή για το ιδίον πρόσωπο αλλά και την κοινωνία.
