Αναδρομική έκθεση του μετρ σκιτσογράφου του είδους στη Θεσσαλονίκη. Τι λέει για τη στροφή του κοινού σε graphic novel, ειδικά σε ιστορικά αφηγήματα, η Ιωάννα Παπάκη, υποψήφια διδάκτωρ στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου.
Δεν είναι μόνο τα κινητά τηλέφωνα που έχουν σαρώσει τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων κάθε ηλικίας, τα τελευταία χρόνια.Δεν είναι μόνο τα τάμπλετ, τα λάπτοπ και οι κάθε είδους οθόνες, που έχουν κυριεύσει την καθημερινότητα μας.Είναι,κυρίως, η καθολική επικράτηση της εικόνας στη μόνιμη μονομαχία με αντίπαλο τον λόγο.
Εύκολο, για να μιλήσουμε με ποδοσφαιρική ορολογία : Εικόνα κατά λόγου 1-0..
Έτσι σήμερα θα αναφερθούμε στην επικράτηση των κόμικς, με αφορμή την εξαγγελθείσα αναδρομική έκθεση του μετρ σκιτσογράφου του είδους στη Θεσσαλονίκη, Γιώργου Ακοκαλίδη. Η παρουσίαση σειράς έργων του δημιουργού θα γίνει τον Νοέμβριο, στις αίθουσες της ΕΣΗΕΜΘ, οργανωμένη απο το Μορφωτικό ίδρυμα της Ένωσης.Ο Ακοκαλίδης μπορεί να θεωρηθεί και ένας πιονιέρος της εικονογράφησης αρχαίων κειμένων, αποδίδοντας κατά τρόπο εξαιρετικό το νόημα και προσθέτοντας νέες προοπτικές στην ανάγνωση των έργων. Ειδικά έχει εντρυφήσει στο θεατρικό έργο του Αριστοφάνη, όπου οι ένδεκα κωμωδίες του ανεπανάληπτου συγγραφέα, επανακυκλοφορούν συνεχώς εδώ και 25 χρόνια, με καινούργια επεξεργασία εικόνων, με καθημερινό λεξιλόγιο, χιούμορ και έξυπνα σκίτσα, σημειώνοντας ρεκόρ πωλήσεων.
Η σειρά έχει μεταφραστεί σε τρεις γλώσσες, έχει αποσπάσει διεθνείς τιμητικές διακρίσεις και αποτέλεσε θέμα διδακτορικών διατριβών και αναφέρεται στα σχολικά βιβλία.Ένα ανάλογου χαρακτήρα έργο αφορά την Ομήρου Οδύσσεια, όπου ζωντανεύει
ο φανταστικός κόσμος της εποχής του Τρωικού πολέμου, παράλληλα με τον αφηγηματικό ρυθμό του Τάσου Αποστολιδη, που αποδίδει πίστα το μέτρο του πρωτότυπου κειμένου.
Ιωάννα Παπάκη: Ένας νέος χαρακτηριστικός τρόπος έκφρασης
Ρωτήσαμε την Ιωάννα Παπάκη, υποψήφια διδάκτορα στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου, για τα κόμικς που περιγράφουν ιστορικά αφηγήματα.
Πως εξηγείτε τη στροφή της προτίμησης του κοινού σε graphic novel, ειδικά σε ιστορικά αφηγήματα;
“Μέσα στη σύγχρονη οπτική πραγματικότητα, όπου η ανάπτυξη των τεχνολογικών μέσων ευνοεί την αλληλοεμπλοκή εικόνας και λόγου, η υβριδική μορφή των κόμικς, των γραφιστικών αφηγήσεων και μυθιστορημάτων -ή η 9η τέχνη όπως συχνά αποκαλείται- μπορεί να θεωρηθεί ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς τρόπους έκφρασης με άπειρες καινούριες δυνατότητες σε ζητήματα αναπαράστασης· αυτή είναι και η βασική αιτία της παγκόσμιας αύξησης της δημοτικότητάς της.
Όπως τονίζουν και σύγχρονοι μελετητές του χώρου, το μέσο των κόμικς έχει μια μοναδική δυνατότητα σε σχέση με τα άλλα μέσα (ταινία, θεατρική παράσταση, πρόζα κλ.) να επιτρέπει την συγχρονική παράθεση και οπτικοποίηση επάνω στη σελίδα διαφορετικών χρονικών επιπέδων, με την ταυτόχρονη χρήση άπειρων «σκηνογραφικών» μέσων και τεχνικών (ζουμ, παράλληλη αφήγηση κλ). Με τον τρόπο αυτό το graphic novel καταφέρνει να μετατραπεί σε ιδανικό μέσο αφήγησης και κατανόησης της ιστορίας κερδίζοντας έτσι την προτίμηση του αναγνωστικού κοινού.
Η τάση προς graphic novel που ασχολούνται με την ιστορική απεικόνιση είναι υπαρκτή ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα: πέρα από τα Κλασσικά Εικονογραφημένα -που, αν και στο μεγαλύτερο μέρος τους διασκευές ξένων παλαιότερων λογοτεχνικών κειμένων, περιείχαν και τεύχη με καθαρά ελληνικό ιστορικό προσανατολισμό, πρωτότυπες ιστορίες με θέματα της Επανάστασης κ. λ.- υπάρχει και η περίπτωση του Μικρού Ήρωα: εβδομαδιαίο περιοδικό κόμικς ήδη από το 1953, όπου τρεις μικροί φίλοι αγωνίζονται στην περίοδο της Κατοχής.
Από τις αρχές του 21ου αιώνα φαίνεται να υπάρχει στην Ελλάδα μια αναγέννηση της πρακτικής της απεικόνισης ιστορικών θεμάτων μέσω των κόμικς, που είχε ως αποτέλεσμα κάποια θαυμάσια graphic novel· η σύζευξη της ιστορίας και της νεωτερικής έκφρασης της γραφιστικής αφήγησης αποτελεί σίγουρη συνταγή επιτυχίας καθώς δεν πρέπει να ξεχνάμε πως το ελληνικό κοινό είναι συνήθως ιδιαίτερα δεκτικό σε ιστορικά θέματα.”
Ικανοποιεί περισσότερο ψυχαγωγικούς η εκπαιδευτικούς σκοπούς;
“Θα μπορούσε κάποιος να απαντήσει «και τα δύο»! Πλέον όμως το μέσο των κόμικς διανύει την εποχή κατά την οποία δεν χρειάζεται να διαλέξει στρατόπεδο: δεν είναι απαραίτητο να είναι είτε μόνο «μικυμάους» είτε μόνο «σοβαρό εκπαιδευτικό κόμικ». Ο ψυχαγωγικός ή εκπαιδευτικός χαρακτήρας έγκειται καθαρά στο περιεχόμενο και την σχεδιαστική τεχνική του εκάστοτε κόμικς, και στις περισσότερες περιπτώσεις οι δύο πλευρές συνυπάρχουν.
Τα κόμικς υφίσταντο μέχρι πρότινος μια σημαντική έλλειψη «νομιμότητας» ή και σεβασμού από εκπαιδευτικά ιδρύματα και ακαδημαϊκούς κύκλους, εδραζόμενα στο περιθώριο της έρευνας και παραδοσιακά σχετιζόμενα με βία, υποκουλτούρα και παιδικές ιστορίες υπερηρώων, χαρακτηριζόμενα ως «ψυχαγωγικά». Από την άλλη πλευρά, κατόπιν της αναγνώρισής του ως άξιας μορφής καλλιτεχνικής δημιουργίας, το μέσο έχει τρόπον τινά υποβληθεί σε μια εξαιρετικά μονοδιάστατη αντιμετώπιση προσελκύοντας κυρίως προσοχή στη βάση της εκπαιδευτικής του λειτουργίας και της επιρροής του σε παιδικά και εφηβικά κοινά. Κυρίως στις περιπτώσεις κόμικς που αποτελούν διασκευή κάποιου λογοτεχνικού κειμένου, η έμφαση δίνεται κυρίως στην χρησιμότητα του έργου μέσα στην τάξη. Αρχικά, ίσως να ήταν μόνο η παρουσίαση λογοτεχνικών έργων σε παιδικά κοινά ο λόγος ύπαρξης τέτοιων προσπαθειών. Ωστόσο, αν και καθόλου αμελητέα, τέτοιου είδους ενασχόληση σε μεγάλο βαθμό αδυνατεί να αναδείξει τον πλούτο και την ποικιλομορφία των γραφιστικών αφηγήσεων, καθώς η «ένατη τέχνη» -και ειδικότερα το νεωτερικό graphic novel- έχει καταφέρει να εκμεταλλευτεί τη μοναδική της φόρμα και να εισέλθει επάξια στις ανώτερες καλλιτεχνικές σφαίρες.
Το πιο σωστό θα ήταν πλέον να πούμε πως οι σκοποί που εξυπηρετεί το graphic novel, είτε αυτό είναι ιστορικό, είτε βιογραφικό, είτε διασκευή κάποιου λογοτεχνικού έργου είτε πρωτότυπη έμπνευση, είναι πολυποίκιλοι και εξαρτώνται σημαντικά και από τους σκοπούς και τους τρόπους προσέγγισης του εκάστοτε αναγνωστικού κοινού.”
Μπορεί να μεταφερθεί σε gr.nov. οποιοδήποτε κείμενο;
“Φυσικά! Η αλλαγή του μέσου -από το λόγο στο συνδυασμό εικόνας το λόγου- και το φαινόμενο της διασκευής σε κάθε περίπτωση αποτελεί πρωταρχικά μια ανάγνωση, μια εκ νέου ερμηνεία της πηγής και μια επαναδιαπραγμάτευση του προϋπάρχοντος υλικού· αν ένα κείμενο μπορεί να διαβαστεί, τότε μπορεί να μεταφερθεί και σε κόμικς!
Κατά τα τελευταία χρόνια παρατηρείται και μια νέα ενδιαφέρουσα κατεύθυνση: η επιλογή προς διασκευή έργων της πιο σύγχρονης παγκόσμιας λογοτεχνίας που απευθύνονται κυρίως σε ενήλικες, ενώ καμία «ποιοτική» ή γλωσσική έκπτωση δεν εφαρμόζεται στα πρωτογενή κείμενα -όπως γινόταν στο παρελθόν σε παρόμοια εγχειρήματα και ας θυμηθούμε εδώ κάποια από τα Classics Illustrated– με στόχο την δημοφιλία και τον παιδευτικό τους ρόλο. Ο στόχος δεν είναι πια μόνο η ενθάρρυνση της λογοτεχνικής εγγραματοσύνης του κοινού, και αυτό έχει παίξει τεράστιο ρόλο στην ποσότητα και το είδος των κειμένων που διασκευάζονται, αλλά και στο αποτέλεσμα.”
Δεν χάνεται η λογοτεχνική του αξία;
“Καταρχάς, εξαρτάται από το πού έγκειται για κάθε αναγνώστη η λογοτεχνική αξία ενός κειμένου! Ποτέ όμως η μεταφορά σε κόμικς δεν προκαλεί απώλεια της λογοτεχνικής αξίας ενός έργου – εκτός ίσως και αν η διασκευή είναι ιδιαίτερα κακής ποιότητας; Μία είναι η μαγική λέξη εδώ: transcoding – ελληνιστί, η αλλαγή του κώδικα, η αλλαγή του μέσου. Το ζήτημα είναι λοιπόν πως δεν μπορούμε να αναφερόμαστε πια ξεκάθαρα σε «λογοτεχνική αξία». Σε κάθε περίπτωση κάνουμε λόγο για μεταμόρφωση και όχι για απώλεια: η λογοτεχνική αξία μετατοπίζεται σε άλλες δομές και παίρνει άλλα σχήματα – το σκιτσάρισμα σε συνδυασμό με το λόγο και η αλληλουχία των εικόνων/πάνελ είναι μια άλλη μορφή γραφής, μια άλλη γλώσσα. Δεν υπάρχει σύγκριση· μπορεί να προκύψει μιας ιδιαίτερης ποιότητας διασκευή από ένα κείμενο με αμφιλεγόμενη λογοτεχνική αξία και το αντίστροφο· η αξία της διασκευής δεν έγκειται στην πιστότητα που εμφανίζει με την πηγή, ενώ τα δύο έργα λειτουργούν συμβιωτικά για την κατασκευή της ερμηνείας. Μέσα από την αλλαγή του μέσου προκύπτει ένα νέο έργο που κρίνεται από το μηδέν.”
Τα κόμικς αφορούν μόνο συγκεκριμένες ηλικίες;
“Πλέον όχι! Μια πολύ σύντομη ενδεικτική περιδιάβαση στη διεθνή παραγωγή κόμικς και graphic novel από τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα έως σήμερα, μπορεί να μας πείσει πως τα «adult comics» ή «art comics» (ο όρος χρησιμοποιείται για να δηλώσει τη διαφοροποίηση από τα mainstream/μαζικής παραγωγής αμερικάνικα και συνήθως superhero και fantasy κόμικς των μεγάλων εταιριών) καταπιάνονται πλέον και με ζητήματα που βρίσκονται εκτός της εμβέλειας της ‘παιδικής’ ανάγνωσης. Πολεμικές αναμνήσεις, τραυματικές οικογενειακές ιστορίες και πολιτικές αναταραχές είναι μόνο κάποια από τα θέματα που αποδεικνύουν περίτρανα τη στροφή των μοντέρνων γραφιστικών αφηγήσεων κυρίως προς μια «ενήλικη» παραγωγή, με προτίμηση στη φόρμα του graphic novel.”
Και στην ξένη λογοτεχνία παρατηρείται το ίδιο φαινόμενο;
“Τα κόμικς βρίσκονται παγκοσμίως σε άνθιση και η δημοτικότητά τους αυξάνεται με σταθερούς ρυθμούς ενώ η ποικιλία είναι τεράστια και οι πειραματισμοί συνεχείς. Όσον αφορά τη διασκευή λογοτεχνικών κειμένων σε γραφιστικές αφηγήσεις, αποτελεί από τις αρχές του 21ου αιώνα έναν από τους πιο ισχυρούς πυλώνες μέσα στη γενικότερη εξέλιξη του μέσου: τη μεγαλύτερη απόδειξη για την αναγέννηση της τάσης αυτής αποτελεί η κυκλοφορία σειρών κόμικς άλμπουμ και graphic novel από διάφορους εκδοτικούς οίκους ανά τον κόσμο που ειδικεύονται μόνο στη συγκεκριμένη πρακτική:
Marvel Illustrated (ΗΠΑ 2007-), Classical Comics (Αγγλία 2007-), Self Made Hero (2007- Αγγλικά κλασικά μυθιστορήματα και Σαίξπηρ, διασκευασμένα σε manga), Graphic Classics (ΗΠΑ 2002-), Les Grands classiques de la littérature en bande dessinée (Γαλλία, από την εφημερίδα Le Monde και τις εκδόσεις Glénat, 2017-), Steffen Kverneland – Amputated Classics (τέσσερις τόμοι, Νορβηγία 1994-2001), Russ Kick – THE GRAPHIC CANON: The World’s Great Literature as Comics and Visuals (τέσσερις τόμοι έως τώρα, ΗΠΑ 2012-).
Παράλληλα με τις σειρές αυτές παρατηρείται και μια πραγματική έκρηξη στην παραγωγή μεμονωμένων διασκευών από ανεξάρτητους δημιουργούς· Τhe Metamorphosis, John Caldigate, The Great Gatsby, The Diary of Anna Frank, In Search of Lost Time, New York Trilogy, Fahrenheit 451, L’ Étranger, είναι λίγοι μόνο από τους πάμπολλους γνωστούς τίτλους που μεταφέρθηκαν σε γραφιστικές αφηγήσεις τα τελευταία χρόνια.”
Εικόνα η λόγος: ποιος θα κερδίσει στο τέλος;
“Σε αυτό το διαγωνισμό δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι! Ο κειμενικός και οπτικός άξονας δημιουργούν ένα αρμονικό σύνολο ενώ ακόμα και στις περιπτώσεις των κόμικς χωρίς λόγια, η αλληλουχία και η φόρμα των πάνελ, ακόμα και το σχήμα κάθε πλαισίου, λειτουργεί κατά κάποιον τρόπο ως κειμενική ροή. Παρά την σύγχρονη παντοδυναμία της εικόνας και το λαμπρό της μέλλον και παρά την περιγραφή του λόγου από κάποιους ως κάτι που ανήκει στο παρελθόν, στην περίπτωση του κόμικς μάλλον αλληλοσυμπληρώνονται· το μέσο φαίνεται να αποτελεί τον απόλυτο συνδετικό κρίκο που γεφυρώνει μια αιωνιότητα. Δε μένει λοιπόν παρά να δούμε την εξέλιξη.”
