Ένας διάλογος μέσα από τις εφημερίδες της εποχής, μεταξύ του Κωστή Παλαμά ενός από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές και του Νικολάου Πολίτη, λαογράφου και καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
1901. Ογδόντα χρόνια μετά την επανάσταση εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το μικρό ελληνικό κράτος διεκδικεί τη θέση του στον διεθνή χώρο, ενώ ταυτόχρονα ενδεχομένως ως συνέπεια αυτού, εξακολουθεί να αναζητά την ταυτότητά του. Τα κύρια ζητήματα στον δημόσιο διάλογο άπτονται της καταγωγής, της συνέχειας του ελληνικού έθνος , της γλώσσας, ακόμη και του ονόματος των Ελλήνων. Γραικοί, Ρωμιοί ή Έλληνες;
Σήμερα είναι αυτονόητο ότι ονομαζόμαστε Έλληνες. Δεν ήταν όμως πάντα έτσι.
Τα κείμενα των Κωστή Παλαμά και Νικολάου Πολίτη που δημοσιεύονται στο βιβλίο «Έλληνες ή Ρωμιοί» ο διάλογος μεταξύ δύο κορυφαίων στοχαστών για ένα διαχρονικό πρόβλημα εκδόσεις Lux Orbis , για πρώτη φορά αναδεικνύουν ένα σημαντικό μέρος εκείνου του διαλόγου. Έχουν και τα δύο ιδιαίτερη σημασία αφενός , διότι προέρχονται από δύο σημαίνουσες προσωπικότητες της ελληνικής ιστορίας στα πεδία του πολιτισμού και της επιστήμης, και αφετέρου, διότι συμβάλλουν στη μελέτη της ιστορίας των ιδεών , εν όψει των 200 χρόνων από το 1821.
Ο διάλογος περί του ονόματος, και της καταγωγής, των Ελλήνων , που διεξάγεται στις αρχές του 20ου αιώνα δεν είναι καθόλου καινούργιος, αλλά αποτέλεσε αντικείμενο συζήτησης και διαμαχών πριν και μετά την επανάσταση του 1821.
Τα δύο κείμενα εντάσσονται σε αυτήν την αναζήτηση με άμεσο τρόπο και συνδέονται με θέματα γλώσσας και εθνικής συνείδησης των Ελλήνων. Ο Παλαμάς δημοσίευσε το κείμενό του στην εφημερίδα ‘Το Άστυ’ στις 12 Οκτωβρίου 1901 με τίτλο Ρωμιός και Ρωμιοσύνη. Σε αυτό υπερασπιζόταν τους παραπάνω όρους κυρίως απέναντι στην κριτική που άσκησε ο Γεώργιος Σωτηριάδης στο βιβλίο Ιστορία της Ρωμιοσύνης του Αργύρη Εφταλιώτη, κριτική που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Ακρόπολις» στις 5 Αυγούστου 1901. Ο Παλαμάς αξιοποιώντας ορισμένες πηγές, κυρίως της λαϊκής παράδοσης υποστηρίζει ότι το Ρωμιός δεν έχει μειωτική σημασία και θα πρέπει να χρησιμοποιείται εξίσου με το Έλληνες , αν όχι περισσότερο, διότι στην ουσία ο λαός αυτές τις λέξεις γνωρίζει, Ρωμιός και Ρωμιοσύνη, ενώ τα Έλληνας και Ελλάδα αποτελούν κατασκευή των λογίων.
Το κείμενο –απάντηση του Πολίτη δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Αγών» στις 13 Οκτωβρίου του ίδιου έτους. Ο Πολίτης επιχειρηματολογεί συστηματικά και πηγαίνοντας στις πηγές του αντικειμένου του, της λαογραφίας, αποδομεί μία μία τις προτάσεις του Παλαμά. Για παράδειγμα, ο Παλαμάς χρησιμοποιεί τα απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη ως επιχείρημα επειδή σε αυτά αναφέρεται το όνομα Ρωμιός. Σε αυτό ο Πολίτης απαντά με ακρίβεια: «Έν παρόδω δε παρατηρούμεν ότι αν ο Κολοκοτρώνης ονομάζει άπαξ τους ομοεθνείς του Ρωμαίους, χιλιάκις εν τω αυτώ βιβλίω τους ονομάζει Έλληνας» (…) Ο Πολίτης δεν διαφωνεί ότι οι Έλληνες ονόμαζαν τον εαυτό τους και Ρωμιό. Εκείνο το οποίο ισχυρίζεται είναι ότι αφενός οι Έλληνες δεν είχαν απολέσει τη συνείδηση ότι είναι και λέγονται Έλληνες και επίσης ότι το όνομα Έλληνες διαπιστώνεται σε πολλές πηγές προερχόμενες από το Βυζάντιο και την Τουρκοκρατία. Αφετέρου, υποστηρίζει ότι το Ρωμιός, είναι επείσακτο όνομα που δεν έχει καμιά σχέση με την προέλευση των Ελλήνων , αλλά επιβλήθηκε μετά τη Ρωμαϊκή κατάκτηση και κυρίως κατά την Τουρκοκρατία (Ρουμ Μιλιέτ).
Για την επικράτησή του αναφέρει τρία αίτια: «Η αποδοκιμασία και προπηλάκισις του ονόματος των Ελλήνων υπό πατέρων της εκκλησίας και εκκλησιαστικών συγγραφέων , η εγκατάστασις της έδρας του ρωμαϊκού κράτους εν Κωνσταντινουπόλει και τρίτον η υπ αυτού του συμφέροντος του έθνους επιβεβλημένη ανάγκη διατηρήσεως του ονόματος των Ρωμαίων υπό της ελληνικής εκκλησίας μετά την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως, προς διατήρησιν και της δικαιοδοσίας του Πατριάρχου επί των υπηκόων ποτέ του βυζαντινού κράτους εθνών» Ο Πολίτης καταλήγει υποστηρίζοντας ότι σε καμία περίπτωση το όνομα Έλληνες δεν αποτελεί τεχνητή και βεβιασμένη αναζωογόνηση κάποιου νεκρού τύπου και αυτό αποδεικνύεται όπως ορθά υποστηρίζει, από τα πρώτα μετά την απελευθέρωση συνταγματικά κείμενα, τα οποία κάνουν αναφορά σε Έλληνες και όχι σε Ρωμιούς»
Πρόλογος Αλέξανδρος Σακελλαρίου Δρ Κοινωνιολογίας Διδάσκων ΕΑΠ και ερευνητής Παντείου Πανεπιστημίου
