Πως γίνονται οι σεισμοί και πότε σημειώνονται καταστροφές – Η περίπτωση της Σαντορίνης

Μετά την ανησυχία, που εκδηλώνεται σε Σαντορίνη και Αμοργό για τις τελευταίες σεισμικές δονήσεις και τα ερωτήματα για το αν σχετίζονται με ηφαιστειακή δραστηριότητα, που στο παρελθόν προκάλεσε μεγάλες καταστροφές, ανατρέξαμε σε επιστημονικές απόψεις για τα σεισμικά φαινόμενα.

Οι σεισμοί ανάλογα με τα αίτια γένεσής τους διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες:

• Τεκτονικοί σεισμοί: είναι εδαφικές δονήσεις οι οποίες προκαλούνται από την βίαιη διάρρηξη των πετρωμάτων της γης, ως αποτέλεσμα της δράσεως τεκτονικών δυνάμεων συμπίεσης και εφελκυσμού. Είναι οι πιο συνηθισμένοι, δεδομένου ότι το 90% των επιφανειακών σεισμών και το σύνολο των πλουτώνιων είναι τεκτονικοί σεισμοί.
• Ηφαιστειογενείς σεισμοί: είναι εδαφικές δονήσεις που είτε προηγούνται είτε συνοδεύουν τις ηφαιστειακές εκρήξεις. Αποτελούν το 7% του συνόλου των επιφανειακών σεισμών.
• Εγκατακρημνισιγενείς σεισμοί: είναι εδαφικές δονήσεις που οφείλονται σε καταπτώσεις οροφών φυσικών εγκοίλων και σπηλαίων. Έχουν συνήθως μικρό μέγεθος και αποτελούν το 3% του συνόλου των επιφανειακών σεισμών

Πώς γεννιέται ένας σεισμός

Οι σεισμοί γεννιούνται από την κίνηση των λιθοσφαιρικών πλακών ή πια απλά την «πάνω επιφάνεια»της Γης. Κάθε φορά που αυτά τα μεγάλα κομμάτια κινούνται πάνω στο ρευστό εσωτερικό του πλανήτη εκλύεται ενέργεια. Αποθηκεύεται, δηλαδή, υπό τη μορφή παραμόρφωσης και μόλις πάνε να κινηθούν απελευθερώνεται. Το αποτέλεσμα από αυτό το «ταρακούνημα» ονομάζεται σεισμική αναπήδηση.

Πού εκδηλώνονται οι σεισμοί

Οι σεισμοί εκδηλώνονται όπου υπάρχουν ραγίσματα στη λιθοσφαιρική πλάκα. Μερικά από τα πιο βασικά βρίσκονται στο κέντρο του Ατλαντικού Ωκεανού, γύρω από τον Ειρηνικό, στον Ινδικό ενώ μικρότερα ρήγματα υπάρχουν στη Μεσόγειο, «κόβουν» προς Τουρκία και πάει λέγοντας. Φανταστείτε τη Γη ως έναν κομμένο μπακλαβά, όπου στα ενδιάμεσα μέρη εκδηλώνονται σεισμοί εξαιτίας της εκλυόμενης ενέργειας.

Πώς μετριέται η ενέργεια των σεισμών

Η μονάδα με την οποία μετράμε την ενέργεια είναι τα Ρίχτερ. Πρόκειται για μία κλίμα που προτάθηκε για πρώτη φορά το 1936 από τον Charles Francis Richter. Κάθε επιπλέον μονάδα στην εν λόγω κλίμακα (από το 5 στο 6, από το 6 στο 7 κλπ) οδηγεί σε 33 φορές μεγαλύτερη έκλυση ενέργειας. Για να φέρω ένα απλό παράδειγμα: σήμερα ένας σεισμός 5 Ρίχτερ δεν μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στις ευρωπαϊκές χώρες λόγω των κατασκευαστικών προδιαγραφών των κτιρίων. Δεν ίσχυε το ίδιο πριν από 50 χρόνια. Ακόμα και η αύξηση στους «δεκαδικούς» (για παράδειγμα: από 5,1 στα 5,2 Ρίχτερ) δεν είναι μία αμελητέα αύξηση.

Τι ρόλο παίζει το επίκεντρο

Η εκλυόμενη ενέργεια παράγεται σε ένα σημείο κάτω από το έδαφος που ονομάζεται υπόκεντρο, εκδηλώνεται στην επιφάνεια σε αυτό που λέμε επίκεντρο – ή για να το πούμε πιο σωστά στην «επικεντρική περιοχή μιας και δεν πρόκειται για σημείο- και σταδιακά διαχέεται. Να εξηγήσουμε τώρα τι εννοούμε με αυτό: όσο απομακρύνεσαι από αυτό το σημείο, τόσο μειώνονται οι επιπτώσεις στις κατασκευές αλλά και στις ανθρώπινες απώλειες.

Τι εννοούμε όταν λέμε για ένταση ενός σεισμού;

Τα Ρίχτερ εκφράζουν την ενέργεια που εκλύεται και όχι τη ζημιά που προκαλείται στις κατασκευές και ως εκ τούτου στην ανθρώπινη ζωή (αλλά και σε άλλα φαινόμενα, όπως για παράδειγμα το τσουνάμι). Η καταστροφή που προκαλείται ορίζεται ως η «ένταση του σεισμού». Το τι φτάνει, δηλαδή, από τον σεισμό μέχρι στο σημείο αναφοράς. Όταν έγινε ο σεισμός στην Πάρνηθα το 1999, η Αθήνα ήταν πολύ κοντά, η Θεσσαλονίκη ήταν πάλι πολύ μακριά.

Η ένταση είναι μία συνάρτηση του βάθους στον οποίο έγινε ο σεισμός, του τι στρώματα διαπερνά αλλά και τι ποιότητα έχουν οι κατασκευές που προσβάλλονται από αυτόν. Μέχρι το 1940 περίπου μετρούσαμε την ένταση με ανθρωπομετρικά στοιχεία (αν κουνήθηκαν τραπέζια, αν έσπασαν τζάμια, αν ανατράπηκαν βαριά έπιπλα) και από 1 έως 12 βαθμούς σε μία κλίμακα που ονομάζεται τροποποιημένη Κλίμακα Μερκάλι.

Μετά τη δεκαετία του ‘40 αναπτύχθηκαν ειδικά όργανα με τα οποία μετράμε την επιτάχυνση που προκαλεί ο σεισμός – αυτή είναι που διεγείρει τις κατασκευές. Ονομάζονται επιταχυνσιογράφοι, ο πρώτος εγκαταστάθηκε στην Καλιφόρνια, και στην Ελλάδα σήμερα διαθέτουμε ένα δίκτυο με 100 περίπου τέτοια όργανα σε κάθε γωνιά της χώρας.

Ο σεισμός της Σαντορίνης το 1956